Giriş
Arkadaşlar, gelin bir an durup birlikte düşünelim: ceza sistemleri sadece “suçu işledin, bedelini öde” formülünden mi ibaret yoksa içinde asla göz önüne alınmayan çatlaklar ve gölgeler barındıran birer yapı mı? Bugün size sıradan bir hukuk terimi gibi görünse de ardında pek çok katmanı, toplumsal dinamiği ve tarihsel izleri barındıran bir kavramdan bahsedeceğim: “kürek cezası”. Evet, kulağa denizde kürek çekmekle ilgiliymiş gibi geliyor ama aslında düşündüğümüzden çok daha derin, çok daha sarsıcı bir anlam taşıyor. Şimdi, beraber kökenlerine dalalım, günümüzde nerelerde yankı bulduğuna bakalım ve gelecekte bizim için ne ifade edebileceğini tartışalım.
Kürek Cezası Nedir?
“Kürek cezası” terimi geleneksel olarak, suç işlemiş mahkûmların donanma gemilerinde ya da kadırgalarda kürek çekmeye zorlanması biçiminde uygulanmış ağır bir infaz yöntemini ifade eder. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1]) Osmanlı İmparatorluğu döneminde dahi mahkûmların gemilerde kürek çekmeye mahkûm edilmesi örnekleri vardır. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1]) Terim aynı zamanda ağır çalışma cezası, hürriyeti kısıtlama ve fiili işkenceye yakın koşulları çağrıştıran bir anlam kazanmıştır. ([terimleri.com.tr][2])
Basitçe ifade etmek gerekirse: suç işleyen kişi sadece hapse girip yatmıyor, “kürek çekmeli” yani zorla ve ağır şartlarda çalışmalı. Bu cezanın amacı yalnızca ceza vermek değil; hem caydırıcılık hem de kamu veya devlet çıkarları için mahkûm iş gücünün kullanılmasıdır.
Kökenleri ve Tarihsel Yansımaları
Bu ceza türünün kökeni denizcilikle ve savaş gemileriyle bağlantılıdır. Özellikle yelkenli donanmaların yoğun olduğu devrin batılı denizcilik güçlerinde mahkûmlar kürek çekmeye zorlanmış; bu da hem cezalandırma hem de kamu hizmeti şeklinde bir “uygulama” olmuştur. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1])
Osmanlı’da ise XVI. yüzyıldan itibaren mahkûmların veya esirlerin çeşitli suçlar nedeniyle kürek cezasına hükmedildiği kayıtlar vardır. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][1]) Örneğin fesat çıkarma, yoldan geçeni basma gibi suçlar sonrası verilen mahkûmlar donanma gemilerine sevk edilmiştir. Bu da cezanın yalnızca özgürlüğü kısıtlamakla kalmayıp, bedeni iş gücü sömürüsü barındıran bir yapı olduğunu gösterir.
Tarihsel olarak bu uygulamanın iki büyük yönü vardır: birincisi mahkûma ağır iş yükü vererek cezalandırma dürtüsü; ikincisi ise devlet ya da donanma için ucuz işgücü yaratma maksadı. Bu yönüyle suç cezasını aşar; sosyal ve ekonomik bir kontrol mekanizması haline gelir.
Günümüzdeki Yansımaları
Bugün “kürek cezası” ibaresi çoğunlukla tarihsel bir terim olsa da, benzer mantık ve yapılara dair yankılar hâlâ var. Örneğin Chain gang uygulamaları ve mahkûm iş gücünün sömürüsü dikkat çeken konular. ABD güney eyaletlerinde, mahkûmların zincirlendiği grupla yollar, raylar, altyapı için zorla çalıştırılması pratikleri görülmüştür. ([Vikipedi][3])
Ayrıca günümüzde cezaevlerinde zorla çalıştırılan mahkûmlar ve düşük ücretlerle iş yaptırılması “modern kölelik biçimi” diye nitelenmektedir. ([Prison Legal News][4]) Bu bağlamda kürek cezası kavramı sadece denizde kürek çekme bağlamında değil; özgürlüğün kısıtlanması ve iş gücünün devlet / sistem lehine kullanılması bağlamında metaforik bir anlam kazanmıştır.
Yani günümüzde aslında karşılaştığımız üç unsur: özgürlük kısıtlaması, zorla çalışma ve sistemin ekonomik çıkarları için mahkûm edilme. Bu üçlü kürek cezasının modern izdüşümleri olarak görülebilir.
Geleceğe Dair Potansiyel Etkiler
Bu kavram üzerine düşündüğümüzde, gelecekte şu sorular önem kazanıyor:
Ceza sistemleri tamamen adalete hizmet edebilir mi yoksa ekonomik çıkarların aracı hâline mi geliyor?
Mahkûm / hükümlü iş gücü kullanımı etik ve insan hakları açısından ne tür sınamalar yaratıyor?
“Kürek cezası” metaforu üzerinden modern ceza‑hukuk politikaları yeniden okunabilir mi?
Örneğin, mahkûm iş gücünün daha yaygın hale gelmesi ya da cezaların ağırlaştırılması halinde bu uygulama “yeni nesil kürek cezası” olarak değerlendirilebilir: görselde devasa data merkezlerinde çalıştırılan mahkûmlar, sağlık sisteminde zorla istihdam edilen hükümlüler gibi. İnsan hakları – ceza adaleti arasındaki çizgi daha da belirsizleşebilir.
Ayrıca ceza adalet reformu bağlamında “zorla çalışma” ve “mahkûmun çıkarları” meselesi daha çok tartışılacak. Kürek cezası gibi ağır, insan onurunu ortadan kaldıran ceza biçimlerinin tarihte kalması arzulanır; ancak sistemik dönüşüm gerçekleşmezse, farklı biçimlerde yeniden ortaya çıkabilir.
Beklenmedik Alanlarla İlişkilendirme
Şunu düşünün: biz bir startup’ta ya da büyük bir teknoloji şirketinde çalışıyor olsak ve “mahkûm iş gücü modeli” üzerine kurulu bir uygulama konuşulsaydı — mesela düşük ücretle 24 saat üretim hattında çalıştırılan kişiler — işte bu da bir tür “kürek cezası” metaforudur. Ya da büyük bir altyapı projesinde hükümlülerin ücretsiz iş gücü olarak kullanılması: burada özgürlük sorunu, etik sorunu ve ekonomik çıkar sorunu aynı anda devreye girer.
Bu yüzden blogda okuduğunuzda sadece tarihe dair bir anlatı olarak değil; bugün ve gelecekte bizi ilgilendiren bir uyarı gibi de düşünün.
Sonuç
“Kürek cezası” sadece tarih sayfalarında kalmış bir ceza türü değil; özgürlüğü nasıl kısıtladığımızı, suçu nasıl toplumsal dengeye dönüştürdüğümüzü ve ceza mekanizmalarının ekonomik çıkarlarla nasıl iç içe geçtiğini gösteren güçlü bir metafor. Geçmişin ağır deniz gemilerindeki mahkûmlarını düşündüğümüzde bugün ceza sistemlerindeki serbest olmayan iş gücünü, özgürlük kısıtlarını ve etik sınamaları kolayca ilişkilendirebiliriz. Geleceğe bakarken ise bu kavram bize “ceza adalet sistemimiz gerçekten adil mi?”, “zorla çalıştırma ve özgürlük nasıl dengeleniyor?” gibi soruları sormamızı sağlıyor.
Gelin birlikte bu soruları masaya sürelim, tartışalım, yazalım.
[1]: https://islamansiklopedisi.org.tr/kurek-cezasi?utm_source=chatgpt.com “KÜREK CEZASI – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[2]: https://www.terimleri.com.tr/kurek-cezasi-nedir-hakkinda-bilgi/?utm_source=chatgpt.com “Kürek Cezası nedir ne demek | Kürek Cezası hakkında kısaca bilgi”
[3]: https://en.wikipedia.org/wiki/Chain_gang?utm_source=chatgpt.com “Chain gang – Wikipedia”
[4]: https://www.prisonlegalnews.org/news/2024/jun/1/contemporary-slavery-not-so-secret-practice-forced-labor-inside-us-prisons/?utm_source=chatgpt.com “Contemporary Slavery: The Not-So-Secret Practice of … – Prison Legal News”